Door Thea Derks – Cultuurpersbureau
Amsterdam, 26-11-2012 – Afgelopen zaterdag stierf Moniek Toebosch (1948-2012), de sprankelende multikunstenares die ons land vanaf de jaren zeventig opschrikte met tegendraadse performances. Sommigen van u herinneren zich wellicht haar scandaleuze optreden in het Holland Festival van 1983.
Toebosch presenteerde live voor de VPRO televisie het programma ‘Aanvallen van uitersten’ vanuit Theater Carré. Nadat het halve Omroeporkest was opgestapt uit protest tegen de oorverdovende herrie van Glenn Branca, stapte zij onverveerd – en halfnaakt – het podium op. Zij overreedde een tiental musici om te blijven en samen met haar het slotgezang uit Tristan & Isolde te vertolken. Een deel van het publiek reageerde geschokt, het andere smulde van haar bravoure.
De anekdote is tekenend voor de onafhankelijkheid van geest die Toebosch tot het einde van haar leven heeft tentoongespreid. Zij werd in 1948 in Tilburg geboren als dochter van de componist en organist Louis Toebosch. Al in de huiskamer ontpopte zij zich tot een begenadigd performer en in de roerige jaren zestig bezocht zij het conservatorium in Tilburg, waar haar vader les gaf. Avontuurlijk als zij was, moest zij niks hebben van het strakke stramien van partituren en noten, en samen met geestverwanten als Pieter Ligtvoet en Peter van Meel riep zij de Werkgroep van Vanzelfsprekendheid in het leven. Toen Breda een uitvoering van een toneelstuk van De Sade verbood, togen zij naar de buurstad om daar voor een verblufte burgemeester het Ave Verum van Mozart te zingen, naakt en volgesmeerd met bloed.
Toebosch doorbrak de grenzen tussen componeren, regisseren, acteren en improviseren. Zij organiseerde ook exposities en werkte vaak samen met Michel Waisvisz, die furore maakte met zijn elektronische ‘kraakdozen’. Tijdens gezamenlijke optredens daagden zij elkaar uit tot gewaagde experimenten, waarbij ze elkaar soms tot aan de pijngrens belaagden. Een heel andere kant toonde Toebosch in haar Troostbos, een kunstwerk dat zij ontwierp voor een ziekenhuis. Zij verborg luidsprekers in een vaas met plastic bloemen, die troostende woorden gingen fluisteren zodra een zieke of bezoeker zich over hen heen boog.
In 1993 maakte Toebosch op verzoek van Rudi Fuchs de tentoonstelling Kop op Kop voor het Stedelijk Museum in Amsterdam. Zes weken lang presenteerde ze elke dag een ander portret uit de collectie, voorzien van haar eigenzinnige commentaar. Datzelfde jaar ontwikkelde ze ook de Engelenzender, een geluidskunstwerk waarin zij zoetgevooisde, door haarzelf gezongen stemmen door elkaar weefde. Speciaal hiervoor werd een FM frequentie in het leven geroepen op de Houtribdijk tussen Enkhuizen en Lelystad. Deze bleef zes jaar in de lucht en was bijzonder populair onder automobilisten. (In 1997 sprak ik voor VARA Radio 4 met Toebosch over Troostbos en Engelenzender.)
In de jaren negentig werd Moniek Toebosch docent aan verschillende kunstopleidingen en van 2004 tot 2008 was zij directeur van Dasarts, de tweede-fase-opleiding van de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten. Datzelfde jaar werd er bij haar kanker geconstateerd. De artsen gaven haar nog enkele maanden, maar Toebosch trok zich terug op haar boerderij in België en vocht met grote onverzettelijkheid tegen de dood. In 2010 werkte zij nog mee aan de tentoonstelling De Nederlandse identiteit? in De Paviljoens in Almere. Zij verbeeldde de thematiek onder andere door zichzelf te portretteren als ‘Monique/Paul’.
Toebosch was verrassend nuchter over haar ziekte en stelde laconiek dat zij leefde in gestolen tijd. Afgelopen zaterdag heeft zij de strijd gestaakt – op een zelfgekozen moment, want tot het laatst hield zij het heft in eigen handen. Nederland verliest met Moniek Toebosch een markante en oorspronkelijke persoonlijkheid. Jammer dat haar stem nooit meer zal stralen!
EUROPEANEN!
AU BOULOT!
VERHUIS! VERANDER! DOE HET NU! VANDAAG!
EEN NIEUWE VROUW! EEN NIEUWE BAAN! HUP!
EEN VLOTTE VENT! ZOEK! ZOEK! CHANGEZ!
WACHT NIET! MAAK VOORT! VERSNEL EN KIES!
VERHUIS! VERANDER! BEDENK EN DOE! GEEN
KINDEREN MEER! OOK NIET VOOR HET EERST!
OOK NIET OMDAT MEN U ZO LEUK VINDT, HET
U AANPRAAT! NIET DOEN! NIET WILLEN! STOP!
STINK ER NIET IN! VERANDER IETS ANDERS,
GEEN EGOCENTRI-IKOOKEENBABY-SENTIMENT
EN MANNEN, BROEDERS, TOCH NIET VOOR
EEN JONGE MEID EN VLINDERS IN DE PIK EN BUIK
DE HELE BOEL DE BOEL LATEN EN AAN DE KANT
SCHUIVEN! DIE VAL, HEERTJES, ACHTUNG!
ACHTUNG! SLAPPELULLENGEZEIK EN PUBERAAL
GEDRAG! NIET DAAROM! MAAR WEL ALS WIJF
ALLEEN MAAR ZEIKT! DAN WEL! SCHIET OP!
REN WEG! WAAROP GEWACHT! WAAROM
GEDRAALD! LAAT HAAR HET HUIS! WEES WIJS
EN LAAT DE BOEDEL BARSTEN! VERANDER!
VERPLAATS! VERLIES EN WIN! JETZT, SOFORT,
GEH, UND NICHT NACHHER!
BEWEEG EN HANDEL! STEL EEN DOEL!
BEËINDIG HET UITZICHTLOZE! ZOEK EEN
NIEUWE BAAN! VERHUIS! VERANDER! STOP
MET VEILIG! DOE WAT HET VERSTANDIGE
HART ECHT WIL! KOM OP! DAMES EN HEREN!
BORST VOORUIT! HOOFD IN DE WIND!
DE KERELS HET HUIS UIT WANNEER NIETS
MEER LUKT! LIEFDE KAN STOPPEN! OKÉ EN
NOU EN! VALLEN WE STIL OF SPRINGEN WE OP!
DOE DE BANK DE DEUR UIT! GOOI DIE PLANTEN
WEGI EN GEEF DE BEESTEN HUN ONTSLAG!
ERVAAR DE NIEUWE VOLHEID, DE LEGE RUIMTE!
ERVAAR DE TIJDEN AAN UZELF! EN LAAT
IEDEREEN OPHOUDEN MET ZICHZELF BEZIG
TE ZIN! DAT GETOB MET HET EIGENSTE IK!
DAT GEVRAAG NAAR WIE U EIGENLIJK
BENT! WAAROM ZUS WEL EN ZO NIET KAN!
DAT UVAN UZELF ZOU MOETEN HOUDEN!
HOUD OP ALSTUBLIEFT! WIJS AF, DIE
FLAUWEKUL! DIE ZIELVERZORGERIJ! ZOEK
NIETS MEER UIT! EEN BEERPUT ZAL UW DEEL
WORDEN! ACH GA NU TOCH! WEG VAN UZELF!
WEG! AL DAT GEKLETS EN GEKLANDER!
HOUD EENS UW MOND DICHT EN ZWIJG STIL!
UW INNERLIJK! JA, HARD WERKEN ZULT U
BEDOELEN! HA! HA! HA! UW INNERLIJK!
LET EENS WAT MEER OP UW UITERLIJK!
OP WAT ER DAGELIJKS OM U HEEN GEBEURT!
WIE GOED KIJKT, DIE GOED ZIET!
HEB UW FOUTEN LIEF EN ZOEK ER IEMAND BIJ!
TADA! VERANDER! NIET ZELF MAAR VAN PLEK
NAAR PLAATS EN VERDER! TOE DAN! GA!
LAST VAN DE STAD! PAK JE BIEZEN! LAST VAN JE
OUDERS! NEEM EEN GEHEIM NUMMER!
LAST VAN UW MAAG! KRIJG DE ZENUWEN!
MAAR EEN GOEIE SCHEET LOST MEER OP!
RUFT DESNOODS DE HELE TENT LEEG, MAAR
HAAL BITIJDS DE NEUS OP! HA, HA! DIE TIJD!
VERHUIS! VERANDER! VOOR HET TE LAAT IS!
HAAL DIEP ADEM EN HOUD OP MET VRAGEN
WAAR HET NU ALLEMAAL OVER GAAT!
HET GAAT AL EEUWEN NERGENS OVERI HET GAAT
ER ALLEEN MAAR NAAR TOE! DUS! OP PAD! ERUIT!
WEGVAN HIER! MAAR HAAL EERST DE SPEKZOOL
ONDER U VANDAAN EN LOOP EENS OP ECHT LEER!
KIJK EENS ROND IN DE KAMER! ALLANG NIETS MEER
VERZET! VERPLAATS! OPTILLEN EN SCHUIVEN MAAR!
NATUURLIJK KUNT U DAT ALLEEN! NU WEER NIET
BEGINNEN MET ZEUREN! AAN HET WERK! LUCHT
DE BOEKEN! EN ZOEK EEN NIEUWE ZIN! LAAT DE
FAMILIE VANDAAG EVEN STIKKEN! SPOEL DIE
VERJAARDAGSKALENDER DOOR DE PLEE! EN VERZIN
DIT KEER GEEN SMOES! ZAK NOG EEN KEER
FLINK DOOR EN BEREID U VOOR OP GROOTSE
VERANDERINGEN! ANDERS GAAN! LINKSAF! RECHTSAF!
ONDERDOOR! BOVENLANGS! MAAR DOOR! JA, DOOR!
DOOR HET DWARS! ERDOOR! DAT ZEG IK U!
WAT U ZEGT! WAT ZEGT U?
U BENT NAUWELIJKS TE VERSTAAN! NEE! ECHT NIET!
ZET DAN OOK IN ‘S HEMELSNAAM DIE MUZIEK AF!
UITZETTEN JA, NEE, NIET ZACHT ZETTEN! UIT IS AF!
IS EINDE! STOP! SNAPT U! HET IS EEN VIRUS! HET
HERRIEVIRUS! IEDEREEN IS ERMEE BESMET! ZET DIE
TERINGHERRIE AF ALS IK TEGEN U PRAAT! ALS IK
MET U EET! KOM OP NU, TERZAKE! WAT ZIJN DE
PLANNEN! EEN! TWEE! DRIE! VERTEL! JAZEKER! JA,
NATUURLIJK OP EIGEN VLEUGELS! WAT DACHT U!
WAT! GA DAN TOCH! GODDOMME! WAT WACHT
U NU NOG! PAK UW SPULLEN! NEEM UW BOEKEN
MEE EN WEG! NEEM DE VLUCHT NAAR DE EEUWIGHEID
OF NAAR HET DICHTSTBIJZIJNDE HOTEL! NEEM DESNOODS
EEN DINER VOOR TWEE, MAAR GENIET ERVAN! ZUIG OP
EN GENIET VAN DIT ALLES EN NIKS OM U HEEN!
RUSTIG NU MAAR EVEN! LANGZAAM ETEN! NIET TE VLUG
MALEN! STIL MAAR! U BENT NIET WEGGEVLUCHT MAAR
HEEFT KNOPEN DOORGEHAKT! HEEL GOED! GOED ZO!
EN DAN NU MIDDELPUNTVLIEDENDE KRACHT WORDEN!
ATTENTIE! TIEN…NEGEN…ACHT…ZEVEN…ZES…VIJF…VIER…DRIE…
TWEE…EEN…ZERO…START! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
BIJ U BEGINT EN EINDIGT DEZE ADEMBENEMENDE,
VERNIEUWENDE, FANTASTISCHE, MET OORLOGEN RIJK
BEDEELDE, MET WERELDEN VOL HONGERENDEN EN
CREPERENDE EN VAN ARMEN VOL VAN GEEST ZITTENDE,
TWINTIGSTE EEUW! EEN LAATSTE GROET!
Moniek Toebosch
Uit: AANVALLEN – 1991, Bijdrage publicatie De XXle EEUW, uitgeverij Bert Bakker